Koekjes waren er al vóór de thee. Dat blijkt uit dit Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen (linksonder). Het hangt in het Mauritshuis en is het werk van Clara Peeters, een Antwerpse uit de eerste helft van de 17e eeuw, van wie bijna niets bekend is – behalve dat ze geniaal schilderde. In het tinnen deksel van de bruine kan heeft ze ook haar zelfportret aangebracht, maar dat zie je alleen van heel dichtbij.
Het verhaal gaat dat minister-president Drees in 1947 een Amerikaanse functionaris in zijn woning in Den Haag ontving en dat mevrouw Drees slappe thee serveerde met daarbij een Maria-kaakje. De Amerikaan was onder de indruk van de soberheid van de Nederlandse staatsman en wist toen dat de Amerikaanse Marshall-steun aan Nederland goed besteed zou zijn.
Later bleek overigens dat het weliswaar een mooi verhaal is, maar helaas niet waar. De Amerikaan had met Drees en acht ministers gedineerd en Nederland hoefde zich niet armlastig voor te doen, want het grootste deel van de Marshall-steun was al toegezegd.
Toch zegt deze anekdote iets over Nederland. Het koekje bij de thee roept associaties op van bezoekjes aan oma, of een oude tante en theedrinken uit een mooi gedecoreerd kopje, terwijl er op het schoteltje één koekje ligt. (Als kind mocht ik van onze oude bovenbuurvrouw altijd twee koekjes pakken, want ‘op één been kan je niet staan’.) Of van moeders die ’s middags klaar zitten met de theepot en een schaaltje koekjes voor als de kinderen uit school komen. Of van pre-corona bij een café of lunchroom thee bestellen en hopen dat het koekje dat erbij wordt geserveerd a) lekker smaakt en b) nog niet zompig is door het theewater dat tijdens het uitserveren over de rand is geklotst.
Het Nederlandse koekjesboek
De historicus in mij vroeg zich af hoe het zat met het koekje bij de thee in vroegere tijden. Welk koekje werd er bij de thee gegeten? Vanaf wanneer werden er koekjes gegeten? Hoe smaakten deze koekjes? Deze vragen en de bijbehorende antwoorden leidden tot Het Nederlandse koekjesboek dat in oktober 2020 verscheen bij uitgeverij Het Zwarte Schaap. Voor dit boek heb ik recepten voor koekjes uit Nederlandstalige kookboeken uit de periode 1500 – 1900 uitgepluisd, de receptuur uitgeprobeerd en toegankelijk gemaakt voor lezers van nu!
In de 16e eeuw werden koekjes niet bij de thee gegeten. In het oudste gedrukte Nederlandstalige kookboek uit 1514, Een notabel boecxken van cokeryen, staat een recept voor liefcoecken. Het zijn koeken op basis van bloem, honing en specerijen. Ze werden echter niet bij de thee gegeten maar in een saus verwerkt, vergelijkbaar met ontbijtkoek die wordt toegevoegd aan stoofvlees om te binden en smaak te geven. Liefcoecken zijn wat betreft ingrediënten en bereiding vergelijkbaar met taaitaai, ontbijtkoek, peperkoek, kruidkoek, honingkoek en de Duitse Lebkuchen en Aachener Printen. Maar dat is weer een heel ander verhaal.
Makaronnen en liefcoecxken
Koekjes die bij de thee geserveerd werden, zijn van veel later datum. De koeken in de gedrukte kookboeken in de 16e en 17e eeuw zijn vooral wafels, zowel de dikke gerezen als de platte wafels. Ook kwam ik makaronnen (toen een soort gebakken amandelspijs) en spritsen (toen gefrituurd in hete boter in plaats van gebakken in de oven) tegen.
Op jaarmarkten, op hoogtijdagen en bij bijzondere gelegenheden werden er vooral koeken zoals de eerdergenoemde liefcoecxken en vergelijkbare kruidkoeken gegeten. De recepten zullen vooral mondeling zijn overgedragen en vermoedelijk ook algemeen bekend zijn geweest.
Daarnaast stonden in de 16e en 17e eeuw zoetigheden zoals koekjes, maar ook fruittaarten op tafel tijdens de hoofdmaaltijden van de welgestelden. Een diner in die tijd was anders dan we nu gewend zijn. Er waren minder gangen, maar bij iedere gang werden er meerdere/vele gerechten op tafel gezet. Koekjes, taarten en andere zoetigheden hoorden er ook bij.
Thee-tijd
Dankzij de VOC die vanaf begin 18e eeuw thee importeerde uit China werd thee populair in Nederland. Het werd mode onder de rijke burgers om bij elkaar op theevisite te gaan, vanzelfsprekend in stijl. De thee (en koffie) werd geserveerd in speciaal daarvoor ingerichte kamers in speciaal theeservies. Bij de thee werden de meest uiteenlopende soorten koekjes gepresenteerd. In de kookboeken uit de 18e eeuw staan vele recepten voor koekjes zoals ‘koekjes bij de thee’ (koekjes met kaneel en citroen, een verrassend lekkere combinatie!), krakelingen (zoals Holtkamp ze nog steeds bakt), colombijntjes, heerenkoekjes (voorloper van heren- en paleisbanket) en suykerbeschuyt (dubbelgebakken koekjes, vaak met anijs).
Goede gewoonte?
Niet iedere dame was te spreken over deze nieuwe gewoontes. In De Ervarene en Verstandige Hollandsche Huyshoudster legt een moeder uit aan haar dochters dat het niet goed voor de gezondheid kan zijn om te ontbijten met krentenkoekjes of knapkoek. Het beste is volgens haar om te eten zoals de voorvaderen dat deden, namelijk brood en boter en er een ‘lyvig glas bier of oude wyn’ bij te drinken. Ook vertelt ze haar dochters dat het in de zomer het best is om ’s morgens thee te drinken omdat die ‘verkoelender en verkwikkender’ is (dan koffie en chocolade). Geen thee ’s middags voor deze dames.
Dankzij de dalende theeprijzen in de loop der 18e eeuw wordt thee voor steeds meer mensen toegankelijk. De gewoonte om ’s middags of ’s avonds een kopje thee te drinken wordt gemeengoed. Evenals het koekje erbij. Al zijn de koekjes van toen vaak niet meer de koekjes van nu.
Tijdens het maken van Het Nederlandse koekjesboek viel het mij op hoe veel koekjes uit de periode 1500 – 1900 in de vergetelheid zijn geraakt. Zo jammer, want ik weet uit ervaring dat colombijntjes, montfoortjes, hoerenkoekjes, anyskoekjes en de hierboven genoemde koekjes heel lekker zijn om bij de thee te eten!
Uitgeverij Het Zwarte Schaap
ISBN 9789492821140 , € 14,95
Bijdrage: Natascha van der Stelt
Reactie: Communicatie@slowfoodamsterdam.nl
Wie denkt dat de colombijntjes inmiddels vergeten zijn, vergist zich.
In het Indonesische Bandung zijn ze nog steeds te koop, zelfs onder hun Nederlandse naam. De verpakking vermeldt de ingrediënten: tarwe, ei, zout, melk, boter, chocola en vanille. Heel gezond allemaal!
